مناظره خواندنی عبدالكریم سروش و مصطفی ملكیان درباره وظیفه روشنفكران
به گزارش قائم مهر نوشت: در گفت وگویی که چندی قبل میان عبدالکریم سروش و مصطفی ملکیان انجام شد، ملکیان به تعاریف خاصی در مورد مفهوم روشنفکری پرداخت، ولی سروش عقیده داشت روشنفکری، مفهومی مبهم و غیرقابل تعریف است.
این روزها، کلاب هاوس، میزبان نشست های مختلف و جنجالی است که سبب شده مخاطبان بسیاری در آن حاضر شوند. یکی از این نشست ها، گفتگوی میان مصطفی ملکیان و عبدالکریم سروش؛ دو روشنفکر دینی کشورمان با مبحث «روشنفکری و حقیقت» بود که افراد بسیاری در این جلسه، حضور مجازی داشتند. در ادامه خلاصه و بخش هایی از سخنان این دو سخنران می آید؛ آغاز کننده این نشست، مصطفی ملکیان بود. ملکیان: روشنفکر باید مسئولیت سخن خودش را به عهده بگیرد
در مقاله ام با عنوان «وجوه تراژیک زندگی روشنفکری» که سال ها پیش انتشار یافته، نوشته ام که روشنفکر از آن رو که روشنفکر است نه از آن جهت که کنشگر سیاسی است یا آکادمیسین یا... باید تقریر حقیقت و تقلیل مرارت کند، یعنی اولا به لحاظ نظری بکوشد، اگر حقایقی را از راه آموزش یا کشف شخصی به دست آورده، آنها را برای شهروندان جامعه خودش و بلکه جامعه جهانی، تا جایی که نفوذی دارد، مکشوف سازد و تقریر و بیان کند. مراد از «حقیقت» آن چیزی است که «صادقانه» و «مجدانه» به گمان او حقیقت می آید چونکه ما در قالب های ذهن خودمان، تعلیم و تربیت و ژنتیک و... به سر می بریم. ثانیا روشنفکر به لحاظ عملی باید بکوشد از درد و رنج های هم نوعان خود بکاهد. در آن مقاله ذکر کردم تقریر حقیقت و تقلیل مرارت دو آرمان هستندکه اولی به مقام نظر و دومی به مقام عمل مربوط می شود. اما از منظری دیگر این هر دو «کار» و «عمل» روشنفکر محسوب می شوند اما اولین عملی است که حاصلش در مقام نظر معلوم می شود و دومی عملی که حاصلش در مقام فعل به تحقق می پیوندد.
روشنفکران در تاریخ ما همواره در سخن گفتن از «مردم» از تعابیری چون «ملت شریف»، «ملت شجاع»، «ملت فداکار و صبور و... » سخن می گویند، در حالیکه به نظر من، عشق به مردم اقتضا می کند ما این القاب را به کار نبریم و بلکه بگوییم: ای مردم چون عاشق شما هستیم، وقتی خوشایند شما با مصلحت تان ناسازگار است، مصلحت تان را ترجیح می دهیم. مصلحت شما در این است که باورهای کاذب تان را تصحیح نماییم، احساسات و عواطف نابجای تان را گوشزد نماییم و بکوشیم خواسته های نامعقول تان به خواسته های معقول بدل شوند. مراد از فرهنگ به نظر من همین ۳ چیز است. ازاین رو روشنفکر به جای سخنگوی مردم باید داور آنها باشد، منتها همه این کارها را باید با استدلال انجام دهد، یعنی چنانکه راسل در کتاب «قدرت» می گوید، فقط با توسل به نیروهای «باوراننده» نه توسل به نیروهای «انگیزاننده» و نه توسل به نیروهای «وادارنده». ازاین رو روشنفکر هیچگاه نمی تواند و نباید بر دیگری تحکم کند. او برای نشان دادن تفکیک باور صادق از باورکاذب، احساسات بجا از احساسات نابجا و خواسته معقول از خواسته نامعقول باید از نیروهای باوراننده و قدرت اقناع عقلانی و استدلال بهره بگیرد. ازاین رو موضع روشنفکر هیچ گاه از بالا نیست. تحکم و از بالا به مردم نگریستن کار کسی است که از نیروهای انگیزاننده و وادارنده بهره می جوید. روشنفکر به عقل متوسل می شود و اگر کسی در یک مسابقه عقلانی پیروز شود، هیچ تحکمی نکرده است.
روشنفکر باید مسئولیت سخن خودش را به عهده بگیرد و سخن خودش را به نام دیگری جا نزند. نکته پایانی اینکه استفاده ابزاری از انسان ها به تعبیر کانت، هیچ جا درست نیست. یکی از استفاده های ابزاری مدعی روشنفکری از مردم این است که سخن خودش را فقط در حلقه های خاصی بیان کند. وقتی گوینده یا استاد سخن خویش را در حلقه خاصی بیان می کند، آن گاه کسانی که در حلقه هستند، یا به علت تعلق خاطر به او نمی خواهند آنرا نقد کنند یا قدرت این را ندارند که او را نقد کنند. اگر روشنفکر حقیقت طلب است باید نوعی دموکراتیزه کردن آموزش را مد نظر قرار بدهد. ایجاد حلقه های شاگردان و مریدان، کاری است که فیثاغوریان در تاریخ ابداع کردند و بعدا به حلقه های عرفانی و صوفیانه ما هم راه پیدا کرد. حلقه تا زمانی که حلقه است، خطرات کمی دارد اما عیبش این است که بزودی به جنبش بدل می شود و جلوی جنبش ها را نمی گردد به آسانی گرفت. ازاین رو معتقدم یک روشنفکر، مطالبی را که در یک جا می گوید باید در هر جای دیگری هم بیان کند. در آنچه گفتم، لوازم سخن خودم درباره حقیقت طلبی روشنفکری را مد نظر داشتم و فرد یا گروه خاصی را مد نظر نداشتم. سروش: هیچکدام از تعاریف روشنفکر بودن جامع و مانع نیستند
متاسفانه هر دو مفهوم «روشنفکری و حقیقت »برای من مبهم است، هنوز تعریف روشنفکری را نمی دانم، حقیقت هم آنچنان که باید و شاید بر من آشکار نیست، به توضیحی که خواهم گفت، بنابراین از پرده برداری رابطه روشنفکری و حقیقت ناتوانم و به سادگی نمی توانم. بسیاری گفته اند و استاد هم فرمودند که کار روشنفکر تقریر حقیقت و تقلیل مرارت است. البته برای رعایت قافیه تعبیر «تقریر حقیقت و تقلیل مشقت» را پیشنهاد می کنم. البته خود ایشان مبدع این تعبیر هستند و صاحب اختیار، به تعبیر مولانا: مثنوی را چون تو مبدا بوده ای/ گر فزون گردد تواش افزوده ای. وقتی جناب ملکیان و دیگران می فرمایند کار روشنفکر و روشنفکری، تقریر حقیقت است و تقلیل مرارت، از خود می پرسم «روشنفکر کیست؟» گویی فرض شده موجودات یا گروه یا فرقه ای به نام روشنفکر هست و ما وظیفه و فونکسیون و بهترین کار آنها را تعریف می نماییم. هم اکنون در مقام نقد نظر آقای ملکیان نیستم و از باب مثال تعریف ایشان را اختیار می کنم. اگر «تقریر حقیقت و تقلیل مرارت» جزو تعریف «روشنفکری» باشد، آنگاه این سخن یک توتولوژی(همان گویی) بیش نیست، اما اگر جزو تعریف روشنفکری نباشد، آن گاه باید معین کرد که روشنفکر کیست و چه خصوصیت هایی دارد؛ آن گاه اظهار داشت: ای کسانی که چنین خصوصیت هایی دارید باید به تقریر حقیقت و تقلیل مرارت بپردازید. من این نکته را درباره عموم تعاریف روشنفکری دیده ام، اینکه می گویند «روشنفکر باید پنجه در پنجه قدرت بیفکند» یا «روشنفکر باید ریگ کفش جامعه باشد» یا «روشنفکر باید با دروغ و فساد و ظلم مبارزه کند» و... پرسش من در همه این سخنان این است که منظور از روشنفکر کیست که این کارها را باید انجام بدهد؟ آیا مراد از روشنفکر درس خوانده هاست؟ یا دین داران؟ یا طایفه ای از درس خوانده ها مثل جامعه شناسان؟ اگر هر یک از این تعاریف اتخاذ شود، مشکل تا حدودی حل می شود اما وقتی تعریف مشخصی از روشنفکر نداریم اینکه چه باید بکند و چه نباید بکند، در هاله ابهام باقی می ماند. ازاین رو روشنفکر معنای روشنی ندارد و به رغم اینکه در عنوان آن(روشنفکر)، تعبیر «روشن» به کار رفته اما اینجا فکر روشنی وجود ندارد. برای فهم اینکه روشنفکر کیست باید از تعاریف بگذریم چونکه این تعاریف متکثر هیچ یک جامع و مانع نیستند. ازاین رو برای فهم اینکه روشنفکر کیست باید به طریق نومینالیستی و تجربی بنگریم که چه کسانی علی العموم روشنفکر خوانده شده اند. مصادیق اهم و اتم را برگیریم و روشنفکران را بر این اساس تعریف نماییم و از پیش خودمان تعابیری برای روشنفکر و وظایف آن ارائه نکنیم.
روشنفکری در دوران جدید به غایت دشوارتر شده است چونکه ما در دوران پست مدرن زندگی می نماییم و سخن از حقیقت گفتن بسیار دشوار شده است. ریچارد رورتی می گفت در قرون وسطا، خدا معیار همه چیز بود، در دوران مدرن عقل خدا شد و در دوران پست مدرن هیچ خدایی وجود ندارد. یعنی همه معیارها فروریخته است. پست مدرنیسم با حمله به عقل و عقلانیت شروع شد، از این طریق که ما انواع عقلانیت (plurality of reasons and rationalities and modernities) داریم و در نتیجه انواع حقیقت داریم. بنابراین سخن از عقلانیت و به تبع آن حقیقت و به تبع آن روشنفکری گفتن، بسیار دشوار شده است. در نتیجه به نظر او من روشنفکری ماهیت(essence) ندارد و در نتیجه تعریفی ندارد. آن قدر بی ماهیت است یا ماهیتش آن قدر فراخ است که خیلی از افراد را فرا می گیرد و هر کسی در جامعه وظیفه روشنفکری و روشنگری دارد، علی قدر مراتبهم. ثانیا حقیقت بسیار پوشیده تر و پنهان تر و متکثرتر از آن است که از کسانی بخواهیم همه حقیقت را بگویند. حقیقت ها بسیار متنوعند و پوشیده. بیان بعضی از حقایق هزینه های بالا دارد و از همگان نمی توان انتظار داشت رابطه تعهدشان با حقیقت را همه جا روشن نگه دارند. ثالثا حقیقت چنانکه می پنداریم، حتی در علوم مثبته (پوزیتیو) آن قدر روشن نیست، در بحث های فلسفی و تئولوژیک که ابهام بیشتر است ازاین رو متهم کردن دیگران به اینکه حقیقت را نگفتی یا رعایت انصاف نکردی، بحث های جدلی و شخصی است که سودی ندارد. رابعا چارچوب داشتن فکر روشنفکر، خیلی خوب است، باید از روشنفکران بخواهیم چارچوب های خویش را بیان و روشن کنند، تا مورد انتقاد قرار بگیرد. وظیفه چیست؟ هر کس باید وظیفه خویش را در این دنیا انجام دهد، کاری که برای آن تربیت شده و بار آمده، اگر فیلسوف است یا پرستار یا فیزیکدان یا جامعه شناس یا … در عین حال روشنفکرانی را که برای کار خود هزینه می کنند، ارج می گذاریم. روشنفکرانی را باید بسیار حرمت گذاشت که از راه شفقت بر خلق و احسان، هزینه می کنند. آنها بر دیگران شرافت دارند و مایه افتخار و اعتبار بشریت هستند و می توانند گاهی راه تاریخ را عوض کنند اما چنین چیزی از همگان خواسته نیست. ملکیان: روشنفکری، یک وظیفه اخلاقی است
روشنفکری، یک وظیفه حقوقی و قانونی هیچ انسانی نیست، بلکه وظیفه اخلاقی است. کسی را نمی توان به اخلاق اجبار کرد. اخلاق و وظایف اخلاقی تنها در بستر(context) آزادی معنا دارد. وظایف اخلاقی همینطور در حیطه مقدورات معنا پیدا می کند. من نگفتم باید انسان ها روشنفکر باشند بلکه گفتم اگر کسی تصمیم گرفت روشنفکر باشد باید چنین باشد. اخلاق اگر الزامی باشد، دیگر اخلاق نیست، کمااینکه حقوق بدون اجبار و اجبار، حقوق نیست. اما این هم که هر کسی موضع و دیدگاه و رویکرد و نگاهی خاص به حقیقت دارد، مورد قبول است و به آن اشاره کردم. گفتم روشنفکر ایدئولوژیک نیست و ایدئولوژیک نبودن به معنای موضع نداشتن نیست بلکه به معنای موضعی را موضع آخر تلقی نکردن است. البته همه ما در خیلی از امور، مواضعی داریم، روشنفکران هم بطور قطع مواضعی دارند اما گفتم روشنفکر کسی است که اگر دلیلی بر نفی موضعش اقامه شد از آن موضع دست می کشد. همینطور همه ما پیش فرض هایی داریم. بحث این است که روشنفکر باید در صورت اقامه دلیل از پیش فرض های خود دست بکشد. دکتر سروش گفتند در دوران پست مدرن به سر می بریم و همه حقایق فروریخته است و انواعی از حقیقت وجود دارد. اولا به سر بردن در دوران پست مدرن به این معنا نیست که به لحاظ معرفت شناختی (اپیستمولوژیک) یا به لحاظ اخلاق باور پست مدرن باشیم. میتوان در دوران پست مدرن به سر برد و با اقامه دلیل نشان داد که همه ادعاهای متفکران پست مدرن خطاست. ثانیا ایشان از فروریختن همه حقایق در دوران پست مدرن سخن می گویند اما خود به حقایقی پیشامدرن سخت چسبیده اند. چرا چنین است؟ چونکه چنین وظیفه ای نداریم و هر کس باید به عقل خودش رجوع کند. پس چطور از من انتظار دارند که در دوران پست مدرن به عقاید مدرن ملتزم نباشم؟! سروش: روشنفکری را از دایره تنگ تعاریف بیرون آوریم
روشنفکری را از دایره تنگ تعاریف بیرون آوریم. همه ما به این تعریف فراخی که گفتم، می توانیم روشنفکر باشیم. شما گفتید به بدن کار ندارید و به فرهنگ کار دارید. آیا بدن و اقتصاد جزو فرهنگ نیست؟ در مورد روان پزشکان چه میتوان گفت؟ به نظر من روشنفکری دایره وسیع تری دارد. بسیاری می توانند روشنفکر باشند، البته وظیفه حقوقی شان نیست اما می تواند وظیفه اخلاقی شان باشد. وظیفه اخلاقی، اجبار اخلاقی می آورد ولو اینکه به آن عمل نکند. ازاین رو دایره روشنفکری و حقیقت در روزگار پست مدرن بسیار مبهم است و کشف رابطه میان این دو به مراتب از گذشته دشوارتر است. نهایت اینکه تکیه بسیار بر عقل خالص کردن، ما را به جایی نمی رساند. وقتی از روشنفکری و عقلانیت سخن می گوییم، پا در وادی های تاریکی گذاشته ایم. باید فضا را بازتر کرد و تکثر(plurality) و تنوع و کثرت حقایق و راه های رسیدن به آنها را بپذیریم. به نظر من اگر این دایره را فراخ نماییم، همه وارد آن می شوند. طرد کردن و بیرون گذاشتن شرط نیست.
۵۷۵۷
منبع: qawem.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب