رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی:
جشنواره فارابی به دنبال شناسایی نظریات جدید است
به گزارش قائم، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با تکیه بر این که جشنواره فارابی به دنبال شناسایی نظریات جدید است، اظهار داشت: نظریه پردازی با تتبعات علمی و کارهای مروری و دائرة المعارفی نباید خلط شود.
به گزارش قائم به نقل از مهر، نشست خبری اعلام فراخوان چهاردهمین جشنواره بین المللی فارابی ویژه علوم انسانی و اسلامی امروز ۲۵ مهرماه با حضور عبدالحسین کلانتری معاون وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و دبیر جشنواره، حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره فارابی و مهدی عباس زاده دبیر شورای علمی جشنواره در مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار گردید.
حجت الاسلام رضا غلامی در این جلسه ضمن اشاره به اهداف برگزاری جشنواره فارابی اظهار داشت: هدف اصلی جشنواره بین المللی فارابی که بدون اغراق، یکی از معتبرترین جشنواره های علمی در عرصه علوم انسانی و اسلامی شمرده می شود، اولاً، شناسایی برترین نظریات و نوآوری های علمی در علوم انسانی و اسلامی ثانیاً، معرفی آنها به جامعه علمی برای استفاده و الگوبرداری و ثالثاً، تشویق و حمایت معنوی و مادی از صاحب نظران و نوآوران برجسته است. در این راستا، طبیعی است که جشنواره بین المللی فارابی، ضمن توجه خاص به مبحث کیفیت گرایی، بر روی برخی شاخصهای علمی که می تواند یک نظریه برتر یا نوآوری علمی را از کارهای علمی معمولی متمایز کند، تاکید دارد. من در اینجا قصد دارم کمی برای محققین جوان در باب این شاخص ها توضیح دهم.
وی با اعلان اینکه یکی از شاخصهای مهم در ارزیابی پژوهش های علوم انسانی، مساله مندی محققین علوم انسانی و اسلامی است، اظهار داشت: ما کمتر دنبال تحقیقات مبحث محور هستیم. آنچه برای داوران پژوهش های علوم انسانی و اسلامی حائز اهمیت می باشد، قدرت محقق در مساله یابی و سپس، توانایی او برای شرح دقیق و عمیق مساله یا گره ی علمی ای است که محقق درصدد باز کردن آن است. در یک تحقیق کیفی، هر قدر مساله یا گره علمی خردتر و جزئی تر باشد بهتر است. از سوی دیگر، در مساله یابی، مهم انتخاب مساله ای است که از بطن نیازهای مبتلابه کشور متولد شده باشد.
غلامی خاطرنشان کرد: نیازهای مبتلابه فقط در تحقیقات کاربردی مطرح نیستند، بلکه در تحقیقات نظری هم میتوان با چند واسطه به نیازهای مبتلابه رسید. در اینجا، اشراف محقق به ادبیات علمی تحقیق خود و همینطور به شرایط عینی ای که تحقیق به آن وابسته است، خیلی اهمیت دارد و ماحصل تحقیق باید توانمندی محقق در این حوزه را بروز و ظهور داده باشد. به بیان دیگر، این روا نیست که برای محقق نیازهای مبتلابه را بازگو نماییم یا مسائل را لیست وار در اختیار او بگذاریم چونکه نفس نیازشناسی و مساله یابی، یکی از مراحل تعیین کننده تحقیق بشمار می رود و قدرت محقق را آشکار می کند.
وی با اعلان اینکه از هر بیست تحقیقی که در علوم انسانی و اسلامی به انجام می رسد، به سختی بتوان مساله مندی محقق و قدرت وی در تبیین مساله را احراز کرد، اظهار داشت: بعضی تصور می کنند که مساله یعنی یک بخش کوچک از تحقیق که در ابتدای تحقیق تشریح شده و باب آن بسته می شود اما به نظر می آید، بخش عمده یک تحقیق، توصیف و تبیین جزئی نگرانه ابعاد و اضلاع متعدد مساله و نقاط پرچالش آن است. به بیان دیگر، توصیف و تبیین مساله، بیشتر از هفتاد درصد از تحقیق را تشکیل می دهد و اگر به خوبی توصیف و تحلیل شود به صورت طبیعی پاسخ از دل این توصیف و تحلیل متولد می شود.
غلامی افزود: شاخص بعدی، چارچوب نظری است. آن تحقیقی در علوم انسانی و اسلامی تحقیق واقعی است که از چارچوب نظری روشن و قوی ای برخوردار باشد. چارچوب نظری به مبانی و اصولی که از تحقیق حمایت می کند، شباهت هایی دارد اما لزوماً مساوی با مبانی نیست. البته در پرانتز عرض کنم که مبانی هرقدر هم که خویش را به مرزهای قطعیت نزدیک کند، باز از مراتبی از نسبیت برخوردارست بنابراین در مبانی توقع قطعیت، توقع واقع بینانه ای نیست. درواقع، چارچوب نظری تحقیق، آن اندیشه یا نظریه مادری است که تحقیق در راه آن شکل گرفته و در امتداد آن قابل توصیف است. به عبارت واضح تر، وقتی یک محقق وارد صورت بندی مساله خود و سپس توصیف و تبیین مساله می شود، این پرسش خودنمایی می کند که صورت بندی و شرح و تحلیل مساله از چه نظریه مادری تبعیت می کند؟ بسیاری از تحقیقات فاقد چارچوب نظری هستند و یا محقق نمی تواند چارچوب نظری منتخب خویش را به درستی و به صورت متقن توضیح دهد.
وی با تکیه بر این که فرضیه مندی شاخص دیگری است که باید بر آن توجه ویژه ای شود، اظهار داشت: این درست است که در نظر گرفتن فرضیه برای تحقیقات مروری و تتبعی، یا گونه هایی از تحقیقات تفسیری (و نه همه آنها)، جایگاهی ندارد اما فرضیه به غیر از حضور معنادار و سرنوشت ساز در تحقیقات اثبات گرا می تواند در هر تحقیقی که پرسش های مشخصی در آن مطرح باشد، به مثابه پاسخ یا پاسخ های محتمل به پرسش ها در نظر گرفته شود. سپس، این پاسخ های محتمل، تک به تک مورد نقد روشمند قرار می گیرد تا نهایتا آن پاسخی که در مقابل نقدها مقاومت بیشتری از خود نشان داد بعنوان پاسخ تحقیق انتخاب گردد.
غلامی شاخص مهم دیگر در ارزیابی پژوهش های علوم انسانی را روش شناسی عنوان نمود و اظهار داشت: در فلسفه هر رشته ای که از آن به فلسفه های علم یا فلسفه های مضاف هم تعبیر می شود، برخی از روش شناسی ها از جهت علمی موجه محسوب می شوند و محققین متناسب با پرسش اصلی و پرسش های فرعی خودشان، روش شناسی کارآمدی را از بین روش شناسی های موجه در رشته خود انتخاب می کنند. محقق باید بتواند توضیح دهد که روش شناسی منتخب خود تا چه حد در جهت پاسخگویی موفق به پرسش های اصلی و فرعی او کارایی دارد.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره فارابی ضمن اشاره به مبحث فلسفه علم سخن اضافه کرد: در فلسفه علم جهان بینی حاکم بر روش شناسی یا به تعبیر دیگر، گفتمان مسلط بر روش شناسی مورد بررسی قرار می گیرد و یکی از معیارهای اصلی در موجه بودن روش شناسی، سازگاری روش با جهان بینی یا گفتمان رایج است. بنابراین، روش شناسی یک عنصر تزئینی و تشریفاتی نیست بلکه نه فقط از ابتدا تا انتهای تحقیق مداخله دارد، بلکه توصیف و تبیین مساله یا پاسخگویی موفق به مساله را تضمین می نماید. در بعضی تحقیقات بر حسب نوع پرسش ها به چند روش به صورت مجزا یا یک روش ترکیبی نیازمندیم اما این روش ها نباید در انسجام تحقیق اختلال به وجود آورد.
غلامی با اعلان اینکه در اغلب تحقیقات علوم انسانی و اسلامی، در زمینه روش شناسی ضعف وجود دارد، اظهار داشت: این ضعف امر کیفیت تحقیقات را کاهش داده است. در واقع، روش شناسی، تناسبی با تحقیق ندارد، یا روش شناسی کارایی ندارد و یا روش شناسی در رگ های تحقیق شریان پیدا نکرده و حتی تحقیق، از نوعی بی روشی رنج می برد.
غلامی شاخص دیگر در ارزیابی پژوهش های علوم انسانی را تبیین ادبیات علمی تحقیق عنوان نمود و اظهار داشت: ادبیات تحقیق یعنی اتمسفر علمی که تحقیق به آن متعلق می باشد. محقق باید در تحقیق خود قادر باشد ادبیات علمی حوزه تحقیق را با همه سطوح و طبقاتی که در آن عینیت یافته، به دقت و با پرهیز از کلی گویی های بی خاصیت تشریح کند. همینطور باید مرز علمی در رابطه با تحقیق را با جزئیات بیان کرده و فاصله تحقیق با مرزعلمی رشته ذی ربط را روشن نماید. بعضی ها ادبیات علمی را مساوی با پیشینه تحقیق تلقی می کنند اما من نسبت این دو با همدیگر را عموم و خصوص مطلق قلمداد می کنم چونکه تشریح ادبیات علمی چیزی فراتر از سابقه تحقیق محسوب می شود.
رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی خاطرنشان کرد: در پیشینه و سابقه تحقیق، به دنبال پاسخ روشن محقق به یک سوال مهم هستیم و آن اینکه، اولاً، تحقیق حاضر چه نسبتی با تحقیقات انجام شده در گستره تحقیق دارد و ثانیاً، کدام نوآوری یا نوآوری ها، تحقیق حاضر را با تحقیقات قبلی متمایز می کند. آنهایی که مدعی نوآوری هستند باید ادعای خویش را در خلال تشریح ادبیات علمی و پیشینه تحقیق مطرح کنند.
وی نظم حاکم بر تحقیق را شاخص بعدی در تحقیقات علوم انسانی عنوان نمود و اظهار داشت: نظم تحقیق یعنی چینش درست و وزن بندی شده گزاره های اصلی و فرعی تحقیق در جایگاه های مناسب، پشتیبانی هدفمند گزاره ها از همدیگر و مفصل بندی صحیح این گزاره ها البته بر مبنای چارچوب نظری و روش شناسی منتخب تحقیق. در واقع، چارچوب نظری و روش شناسی در اینجا، نقش نخ تسبیح را بازی می کنند. برخی از تحقیقات علوم انسانی و اسلامی از آشفتگی رنج می برند و یا به قدری وارد حواشی می شوند که مفصل بندی بخشی از گزاره های آنها عملاً مضمحل می شود.
غلامی با اعلان اینکه شاخص مهمی که کمتر از آن سخن به میان می آید، آزادی محقق از تابوهای علمی است، اظهار داشت: محقق در راه نظریه پردازی، باید از هر آنچه او را از نگاه عقلانی و واقع بینانه دور می کند، یا هر آنچه به روش عقلی نقد پذیر نیست، فاصله بگیرد و تلاش کند تا خویش را از تعصبات بی جا، هر قدر هم که در جامعه رواج داشته باشد، نجات دهد. علاوه بر این، یکی از مشکلاتی که برخی از محققین با آن روبرو هستند، سیاست زدگی است. سیاست زدگی در تحقیق یعنی افتادن در فضاهای هیجانیِ سیاسی و تکیه دادن تحقیق به برداشت های سیاسی ناشی از جانبداری ها و دل دادگی های سیاسی که اغلب با آنکه روکشی از حقیقت را دارند اما واقعی نیستند و محقق را توصیف و تبیین روشمند پدیده های اجتماعی باز می دارد.
وی مستندات تحقیق را شاخص دیگری عنوان نمود که نوع آنرا روش شناسی تحقیق معین می کند و اظهار داشت: در کشور ما و در کارهای کتابخانه ای، خوشبختانه پر استنادی رواج پیدا کرده اما بعضی از محققین توجه ندارند که در مقابل استنادات تحقیق خود مسئول هستند و به صرف ارجاع مدعیات جزئی به منابع متنوع، مسئولیت آنها در رابطه با روایی تحقیق و هم هماهنگی و انسجام محتوایی تحقیق از بین نمی رود. برای ارزیابان پژوهش های علوم انسانی این مهم می باشد که منابع تحقیق چه نسبتی با چارچوب نظری و روش، شناسی تحقیق دارد؟ آیا در تحقیق جنبه ویترینی دارد یا محقق در شبکه فکری خود به آنها وابسته است؟ این ها به غیر از بحث متجانس بودن منابع، اعتبار منابع و دسته اول بودن آنها و همینطور دقت در ارجاع دهی است که در جای خود اهمیت زیادی دارد.
غلامی با اعلان اینکه پژوهش در علوم انسانی و اسلامی لزوماً تألیف کتاب نیست، اظهار داشت: در یک کتاب علمی، انتظار می رود نتایج تحقیق بر مبنای استانداردهای نگارش و تألیف منتشر شود ضمن آنکه در یک کتاب بنا نیست تا نقشه پژوهش تبیین شود بلکه نقشه پژوهش، در زیر پوست کتاب قرار دارد. بر همین اساس، شاخصهای ارزیابی پژوهش در همه موارد، با شاخصهای ارزیابی کتاب یکسان نیست.
رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی افزود: معمولا در تحقیقات نظری از محقق انتظار داریم ضمن شرح افق پیش روی تحقیق، پیشنهادات خویش را در جهت بسط و تکمیل تحقیق و اقتضائات آن بیان کند، اما در تحقیقاتی که جنبه کاربردی دارد، پیشنهادات، یا صورت دیگری از نتایج تحقیق و پاسخگویی به مسئله است و یا ناظر بر نحوه بهره گیری از نتایج تحقیق در صحنه عمل است؛ البته تاکید می کنم که در این نوع از پیشنهادات، باید هر پیشنهاد مولود نتایج تحقیق باشد نه این که به تحقیق وصله شده باشد.
غلامی با تکیه بر این که جشنواره فارابی به دنبال شناسایی نظریات جدید است، اظهار داشت: نظریه پردازی با تتبعات علمی و کارهای مروری و دائرة المعارفی نباید خلط شود. البته روشن است که تحقیقات مروری بسترهای لازم را برای نظریه پردازی مهیا می کنند، و در جای خود ارزشمندند، اما در آنها بنا نیست نظریه نویی عرضه شود.
وی خاطرنشان کرد: در شمار کثیری از تحقیقات علوم انسانی و اسلامی که به صورت کتاب تألیف و منتشر می شود، نزدیک شصت درصد از کتاب و در مواردی بیشتر، به طرح و توضیح کلیات و مفاهیم و مرور دیدگاه ها اختصاص پیدا می کند این در حالیست که محقق می تواند یا به منابع دیگر ارجاع دهد و یا با طرح مفروضات اساسی خود، از تکرار مکررات پرهیز کند.
غلامی بر لزوم این که نظریه باید بتواند دانش تخصصی ذی ربط را با تحول روبرو کند، تصریح کرد و اضافه کرد: این تحول یا به منزله ابطال یا نقد و از دور خارج کردن نظریات رایج در محیط دانشِ تخصصی است، یا به منزله اصلاح و تکمیل نظریات رایج قبلی، و یا در موقعیت عرضه نظریه جایگزین برای نظریه های ابطال و نقد شده است.
وی ابراز امیدواری کرد: با تلاش هایی که در کشور در جریان است، روز به روز شاهد کیفی تر شدن تحقیقات در علوم انسانی باشیم ضمن آنکه کیفی تر شدن، مطمئناً از جهتی مقدمه نوآوری و از جهت دربردارنده نوآوری شمرده می شود.
منبع: قائم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب